Nomon eternan al ili

2015-01-27

En castellano

Al ili Mi donos en Mia domo kaj inter Miaj muroj lokon kaj nomon pli bonan ol al filoj kaj filinoj; Mi donos al ili nomon eternan, kiu ne ekstermiĝos. (Jesaja 56:5)

Hodiaŭ, la 27-a de januaro, estas la Tago de la Memoro pri la Viktimoj de la Holokaŭsto. La memordato koincidas kun tiu de la liberigo de mortiga koncentrejo Auschwitz-Birkenau en 1945, kaj estis starigita de Unuiĝintaj Nacioj en 2005.

Jam en 1922, Hitler kondamnis Esperanton dum parolado en Munkeno. En Mein Kampf (1925), li substrekis la saman paranojan ideon, laŭ kiu judoj estis devigitaj paroli malsamajn lingvojn, sed kiel eble plej baldaŭ ili altrudos «universalan lingvon (ekz. Esperanton)» por pli facile regi iliajn servutulojn.

Kiam atingis la ŝtatpovon, Hitler baldaŭ ekpersekutis la laboristan Esperanto-movadon kaj likvidis komunismeman eldonejon Ekrelo (Eldon-Kooperativo por Revolucia Esperanto-Literaturo). Tamen, estis tiam en Germanio esperantistoj kun aliaj politikaj emoj. Herbert Wohlfahrt, kiu fervore admiris la nazian movadon, estis fondinta la Neue Deutsche Esperanto Bewegung (Nova Germana Esperanto-Movado) en 1931, du jarojn antaŭ la nacisocialisma venko en la parlamenta balotado. Wohlfahrt klopodis altrudi la ideon, ke judoj ne povu esti delegitoj de UEA en Germanio.

En februaro 1936, Martin Bormann subskribis dekreton en kiu li asertis:

Ĉar la kreo de internacia mikslingvo kontraŭas al la bazaj konceptoj de la nacisocialismo kaj finfine povas respondi nur al intereso de superŝtataj potencoj, la anstataŭanto de la Führer malpermesas al ĉiuj partianoj kaj membroj de la organizoj filiigitaj al la partio apartenon al ĉiuspecaj unuiĝoj de artefarita lingvo.(1)

La 20-an junio 1936, Heinrich Himmler, tiama estro de SS, ordonis al la esperantaj asocioj dissolviĝi sub minaco estu perforte dissolvitaj. Esperanto kaj esperantistoj iĝis kontraŭleĝaj. Same okazis en la landoj okupitaj de la Tria Regno dum la dua mondmilito, kvankam ĉi tio ne malebligis la starigon de Universala Ligo en 1942 en Hago.

La tri gefiloj de Zamenhof iĝis viktimoj de la nazia barbareco. Lidia kaj Zofia estis unue enfermitaj en la Varsovia geto kaj poste senditaj al Treblinka, kie ambaŭ mortis en gaskamero en 1942.

Adam Zamenhof estis ekzekutita en la arbaro Kampinos, apud Palmiry, scenejo de pli ol du mil murdoj dum la nazia okupacio de Pollando. Tamen, sia edzino kaj filo (Ludvik) eskapis. Patrino kaj filo kaŝis en kamparaj areoj de la lando sub falsa nomo. Ludvik alprenis la nomon Christoph Zaleski, kiu poste konservis kiam li translokiĝis en Francion kiel Louis-Christoph Zaleski-Zamenhof. Al tiu periodo de kaŝita vivo apartenas ripetita anekdoto. Christoph estis en tomatplantejo, kiam kolego kiu parolis Esperanton demandis:

—Ĉu vi konas esperanton?
—Ho jes, mi konas; ĝin inventis mia avo!

Spite la temerara mispaŝo, la esperantisto ne denuncis lin al la nazioj.

Pola ĵurnalisto Roman Dobrzyński, publikigis en 2003 libron de intervjuoj kun Louis-Christoph Zaleski-Zamenhof, nura supervivanto de la Zamenhof-familio, sub la titolo Ulica Zamenhofa. Samjare aperis kaj esperantigo kaj poste tradukoj en la litovan, ĉeĥan, portugalan, japanan, slovenan, slovakan, francan, italan, kroatan kaj korean.

En la sama Varsovia geto el kiu estis deportitaj kaj Zofia kaj Lidia Zamenhof, forpasis en 1941 Leo Belmont (kaŝnomo de Leopold Blumental), samtempulo de la Majstro. Belmont defendis Esperanton en la gazetaroj pola kaj rusa, kaj estis vicprezidanto de la unua rusa Esperanto-Societo (Petrogrado) kaj ankaŭ de la unua pola (Varsovio). Jam en 1887 (jaro de eldono de la Unua Libro) li adiaŭis Zamenhofon en letero per la esprimo «Vi venkos, sinjoro!»

Ankaŭ en Treblinka estis murdita Israel Lejzerowicz, pri kiu mi parolis tie ĉi.

Jakobo Ŝapiro (Jakub Szapiro) estis unu el la plej elstaraj esperantistoj de la unua epoko. Li naskiĝis en la sama urbo kiel Zamenhof (Bjalistoko) en 1897 kaj lernis Esperanton dekkvaraĝa. Li aperigis poemojn kaj artikolojn en gravaj esperantistaj gazetoj kaj en 1915, meze de la Granda Milito, li eldonis kontraŭmilitan broŝuron Esperanto kaj mondmilito. Post la milito, ekde 1919, Szapiro ege klopodis por la kreado de muzeo dediĉita al Zamenhof en ties naskiĝdomo. La 12-an de julio 1941, germanaj trupoj eniris la geton de Bjalistoko kaj arestis plurajn milojn da judoj. La nazioj petis monon kiel interŝanĝo por ilia liberigo, sed, malgraŭ ricevi 5 kg da oro kaj 300 kg da arĝento, ili pafis ĉiujn arestitojn en la arbaro Pietrasze. Inter ili estis Jakub Szapiro, lia edzino kaj filo. De la tuta familio Szapiro postvivis nur la fratino de Jakub kaj ties filino, Felicja. Felicja, jarojn poste, skribis memoraĵon, Moja gwiazda [Mia Stelo], en kiu li diras:

Kelkaj el la libroj en nia domo estis skribitaj en fremda lingvo [...] Kiu plej bone scipovis tiun lingvon estis onklo Kuba [Jakub] [...] La muroj de lia apartamento estis kovritaj kun fotoj de internaciaj konvencioj, flagetoj kaj insignoj kun la simbolo de Esperanto, bildoj de D-ro Zamenhof, kaj karikaturoj de karakteriza figuro de mia onklo. Alta, maldika, kun belforma kapo sur longa kolo, okulvitroj sur la nazo kaj malsupra lipo iomete antaŭenpuŝita, li estis alloga modelo por artisto.(2)

Salomon Kornfeld, verkisto de originala literaturo en Esperanto, skribis sub la kaŝnomo Grenkamp. Li eldonis Esperantista-n Voĉo-n en Krakovo. Kunlaboris en redaktado de la Plena Vortaro kaj reviziis kaj kompletigis unu el la unuaj gramatikoj de Esperanto, la Kompleta gramatiko kaj vortfarado de Esperanto de Paul Fructier. En 1931 li aperigis la rakontaron Kvinmilionoj. Jam en 1921 li publikigis poemaron Krioj de l'koro. Salomon Kornfeld mortis en Struthof-Natzweiler koncentrejo, en Alsacio, en 1943.

Samkiel Zaleski-Zamenhof, hungaro Tivadar Soros (kunfondinto de Literaturo Mondo kiu ŝanĝis familinomon Schwartz pro la kreskanta antisemitismo) ankaŭ sukcesis superruzi la naziojn kiel li mem rakontas en memuaro Maskerado ĉirkaŭ la morto, alia verko originale skribita en Esperanto kaj poste tradukita al pluraj lingvoj.

Inter la esperantistaj viktimoj de naziismo ne nur estis judoj. La pastro Max Josef Metzger, prezidanto de Internacio Katolika, estis ekzekutita en 1944. Metzger, kiu estis pastro de la germana armeo dum la unua mondmilito, fondis la movadon superkonfesian Una Sancta kaj arde defendis pacismon. En 1943 li verkis memorandon pri paca reorganizo de Germanio, kiu li celis transdoni al la sveda ĉefepiskopo de Upsalo. La respondeculino pri ĝia transdono okazis esti ano de Gestapo. La pastro estis ekzekutita en oktobro 1944.

Adam, Lidia kaj Zofia Zamenhof, Leo Belmont, Izrael Lejzerowicz, Jakub Szapiro, Salomon Kornfeld kaj Max Josef Metzger estas nur malmultaj nomoj de viktimoj de la nazia amasmurdado. En 1953, stariĝis en Israelo Jad Vaŝem, kies nomo devenas de la Jesaja verso, kiun mi citis komence. Jad Vaŝem celas konservi la nomojn kaj historiojn de ĉiuj viktimoj. En ĝia kunigita datumbazo de viktimoj de la Ŝoa mi trovis ĉi Atestan Folion pri Adam Zamenhof, skribita en Esperanto (rigardu ankaŭ la sekcion «Interrilato al Viktimo [familia aŭ aliaj]») kaj indikante la personajn datumojn de la filo de L. L Zamenhof kaj la cirkonstancojn de lia morto («mortpafita»).

Notoj

(1) Dekreto n-ro 29/36, en Zusammenstellung aller bis zum 31, März 1937 erlassenen und noch gültigen Anordnungen des Stellvertreters des Führers, Munkeno, 1937, p. 262, citita laŭ U. Lins: La danĝera lingvo, 2-a eldono, Progreso, Moskvo, 1990, p. 119.
(2) La tekston mi tradukis el la angla laŭ citaĵo en Jewish Heritage Trail in Bialystok, p. 22. Polan originalon esperantigis T. Chmielik kiel Mia stelo en 2011.

* Tiun ĉi blogeron mi aperigis hispane antaŭ ĵus kvin jaroj.